تکنیک تحلیل مضمون (Thematic analysis) روشی برای تجزیه و تحلیل داده های کیفی است و به تحلیل متون می پردازد. تحلیل مضمون، اولین روش تحلیل کیفی است که پژوهشگران باید یاد بگیرند. این روش، مهارتهای اساسی مورد نیاز برای بسیاری از تحلیلهای کیفی را فراهم میکند. تحلیل مضمون، یکی از مهارتهای عام و مشترک در تحلیلهای کیفی است؛ به همین دلیل، بویاتزیس (۱۹۹۸) آن را نه روشی خاص بلکه ابزاری مناسب برای روشهای مختلف، معرفی میکند. این روش بیشتر اوقات با روش فراتحلیل اشتباه گرفته می شود. همانطور که از نام آن پیداست، تکنیک تحلیل مضمون به معنای تجزیه و تحلیل الگوهای مضامین در داده ها است. روشی برای تجزیه و تحلیل داده های کیفی است. به این معنی که می توان از این روش برای تجزیه و تحلیل داده های غیر عددی مانند صدا، تصویر، متن و غیره استفاده کرد.
ریان و برنارد (۲۰۰۰) نیز کدگذاری مضامین را فرایند پیش نیازِ تحلیلهای اصلی و رایجِ کیفی، معرفی میکنند تا روشی منحصربه فرد و خاص. اما به عقیده براون و کلارک (۲۰۰۶) تحلیل مضمون را باید روش ویژه ای در نظر گرفت که یکی از مزایای آن، انعطافپذیری است. بنابراین، تحلیل مضمون، روشی برای شناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در دادههای کیفی است. تکنیک تحلیل مضمون مانند روش فراترکیب، تکنیک داده بنیاد در فصل چهارم رساله دکتری کاربرد فراوانی دارد. در تکنیک تحلیل مضمون یک محقق باید کل متن را مرور کند و به دنبال الگوهای معنادار در مضامین در میان داده ها باشد. الگوها را می توان با خواندن داده های مکرر، کدگذاری داده ها و ایجاد تم تجزیه و تحلیل کرد.
تکنیک تحلیل مضمون، فرایندی برای تحلیل دادههای متنی است و دادههای پراکنده و متنوع را به دادههایی غنی و تفصیلی تبدیل میکند. تکنیک تحلیل مضمون، صرفاً روش کیفی خاصی نیست بلکه فرایندی است که میتواند در اکثر روشهای کیفی به کار رود. به طور کلی، تحلیل مضمون، روشی است برای:
الف- دیدن متن؛
ب- برداشت و درک مناسب از اطلاعات ظاهراً نامرتبط؛
ج- تحلیل اطلاعات کیفی؛
د- مشاهده نظاممند شخص، تعامل، گروه، موقعیت، سازمان و یا فرهنگ؛
ه- تبدیل دادههای کیفی به دادههای کمی.
تکنیک تحلیل مضمون روشی برای تجزیه و تحلیل داده در تحقیقات کیفی است که داده های متراکم و پراکنده را به داده هایی غنی و تفصیلی تبدیل می کند.
واژه ی ضمنی به طور کلی مبین تکرار است بنابراین اگر مسئله ای یک بار در متن داده ها آورده شود نمی توان آن را به عنوان مضمون در نظر گرفت مگر اینکه نقش برجسته ای در تجزیه و تحلیل داده ها داشته باشد. تحلیل مضمون شامل ۶ مرحله می باشد:
مرحله اول: آشنایی با داده ها
مرحله دوم: ایجاد کد های اولیه و کد گذاری
مرحله سوم: جستجو ی کد های گزینشی(مضامین پایه)
مرحله چهارم: شکل گیری مضامین سازنده
مرحله پنجم: تعریف و نامگذاری تم های اصلی
مرحله ششم: تهیه گزارش
در مرحله اول تکنیک تحلیل مضمون آشنایی با دادهها صورت میگیرد؛ در این مرحله با عمق محتوایی دادهها آشنا میشویم. مرحله دوم به ایجاد کدهای اولیه میپردازد؛ کدها ویژگی دادههایی را معرفی مینمایند که به نظر محقق جالب میباشد.
در مرحله سوم تکنیک تحلیل مضمون که جستجوی کدهای گزینشی نام دارد؛ هدف دستهبندی کدهای مختلف در قالب کدهای گزینشی و مرتب کردن همه خلاصه داده های کدگذاری میباشد.
در مرحله چهارم تکنیک تحلیل مضمون تمهای فرعی شکل میگیرد؛ این مرحله شامل دو مرحله بازبینی و تصفیه و شکلدهی به تمهای فرعی است. مرحله اول شامل بازبینی در سطح خلاصه های کدگذاری شده است. در مرحله دوم اعتبار تمهای فرعی در رابطه با مجموعه دادهها در نظر گرفته میشود.
مرحله پنجم تکنیک تحلیل مضمون به تعریف و نامگذاری تمهای اصلی میپردازد؛ در این مرحله، تمهای اصلی که برای تحلیل ارائهشده، تعریف و مورد بازبینی مجدد قرار میگیرد، سپس داده های داخل آنها تحلیل میشود. بهوسیله تعریف و بازبینیکردن، ماهیت آن چیزی که یک تم در مورد آن بحث میکند مشخصشده و تعیین میگردد که هر تم اصلی کدام جنبه از دادهها را در خود دارد. در این مرحله از میان تمهای فرعی یک تم اصلی به دست آمد.
در مرحله آخر تکنیک تحلیل مضمون گزارش تهیه میشود؛ مرحله ششم زمانی شروع میشود که محقق مجموعهای از تمهای اصلی کاملاً انتزاعی و منطبق با ساختارهای زمینهای تحقیق در اختیار داشته باشد. این مرحله شامل تحلیل پایانی و نگارش گزارش است.
مرحله ۱. آشنایی با دادهها: در تکنیک تحلیل مضمون برای اینکه محقق با عمق و گستره محتوایی دادهها آشنا شود لازم است که خود را در آنها تا اندازهای غوطهور سازد. غوطهورشدن در دادهها معمولاً شامل “بازخوانی مکرر دادهها” و خواندن دادهها به صورت فعال (یعنی جستجوی معانی و الگوها) است.
مرحله ۲. ایجاد کدهای اولیه: مرحله دوم تکنیک تحلیل مضمون زمانی شروع میشود که محقق دادهها را خوانده و با آنها آشنایی پیدا کرده است. این مرحله شامل ایجاد کدهای اولیه از دادهها است. کدها یک ویژگی دادهها را معرفی مینمایند که به نظر تحلیلگر جالب میرسد .دادههای کدگذاری شده از واحدهای تحلیل (تمها) متفاوت هستند. کدگذاری را میتوان به صورت دستی یا از طریق برنامههای نرمافزاری انجام داد.
مرحله ۳. جستجوی کدهای گزینشی (مضامین پایه): این مرحله تکنیک تحلیل مضمون شامل دستهبندی کدهای مختلف در قالب کدهای گزینشی و مرتب کردن همه خلاصه دادههای کدگذاری شده است. در واقع محقق، تحلیل کدهای خود را شروع کرده و در نظر میگیرد که چگونه کدهای مختلف میتوانند برای ایجاد یک تم کلی ترکیب شوند. در این مرحله محققان کدهای ناقص یا نامرتبط و همچنین کدهای تکراری را کنار گذاشته تا به این تعداد کد گزینشی دست یابند.
مرحله ۴. شکلگیری مضامین سازنده: مرحله چهارم تکنیک تحلیل مضمون زمانی شروع می شود که محقق مجموعهای از تمها را ایجاد کرده و آنها را مورد بازبینی قرار میدهد. این مرحله شامل دو مرحله بازبینی و تصفیه و شکلدهی به تمهای فرعی است. مرحله اول شامل بازبینی در سطح خلاصههای کدگذاری شده است. در مرحله دوم اعتبار تمهای فرعی در رابطه با مجموعه دادهها در نظر گرفته میشود. در این مرحله محققان به مضامین سازنده دست پیدا کردند.
مرحله ۵. تعریف و نامگذاری تمهای اصلی: مرحله پنجم تکنیک تحلیل مضمون زمانی شروع میشود که یک تصویر رضایتبخش از تمها وجود داشته باشد. محقق در این مرحله، تمهای اصلی را که برای تحلیل ارائه کرده، تعریف نموده و مورد بازبینی مجدد قرار میدهد، سپس دادههای داخل آنها را تحلیل میکند. به وسیله تعریف و بازبینیکردن، ماهیت آن چیزی که یک تم در مورد آن بحث میکند مشخص شده و تعیین میگردد که هر تم اصلی کدام جنبه از دادهها را در خود دارد. در این مرحله محقق در نهایت پس از رفت و برگشت در میان تمهای فرعی به ۱ تم اصلی دست یافت، که در زمینه مورد نظر تحقیق قابل تبیین میباشد.
مرحله ۶. تهیه گزارش: مرحله ششم تکنیک تحلیل مضمون زمانی شروع میشود که محقق مجموعهای از تمهای اصلی کاملاً انتزاعی و منطبق با ساختارهای زمینهای تحقیق در اختیار داشته باشد. این مرحله شامل تحلیل پایانی و نگارش گزارش است. که در پایان ارائه خواهد شد.
