روش بیبلیومتریک (Bibliometric analysis)، یک روش تحقیقاتی پرکاربرد برای تشخیص روند و وضعیت فعلی یک موضوع به صورت علمی و تحقیقاتی است. روش بیبلیومتریک که به آن کتاب‌سنجی نیز گفته می شود، استفاده از روش‌های آماری برای تجزیه و تحلیل کتب، مقالات و سایر نشریات به‌ویژه در زمینه مطالب علمی است. بیبلیومتریک یا کتابسنجی روشی برای اطلاع رسانی و آماری سازی روند موضوعات علمی استفاده می شود. این روش برای اولین بار در قرن نوزدهم انجام شد. این روش بیشتر به عنوان یک روش تحقیق کیفی استفاده می شود.

واژه بیبلیومتریک یا کتابسنجی، از ترکیب دو واژه«بیبلیو» و «متریک» به معنی کتاب و سنجش به وجود آمده است. کتابسنجی، سنجش و ارزیابی است که جنبه‌های کمّی به هم پیوسته ارتباطات نوشتاری را ارزیابی می‌کند. داده هایی که بر اساس روش کتاب‌سنجی اندازه‌گیری می‌‌شوند، فرایند قابل تغییری اند که در روند انتقال اطلاعات مورد استفاده قرار می گیرند.

فرآیند روش بیبلیومتریک

بیبلیومتریک یا کتابسنجی یک نوع روش سنجش آماری است و الگوی ارتباطی میان نویسندگان و متون را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، رابطه‌ای که میان نویسندگان و منابع وجود دارد با استفاده از روش‌های آماری مانند توزیع پراکندگی، تحلیل استنادی و جز آن سنجیده و تعیین می‌شوند. بنابراین، هدف کتابسنجی انجام نوعی تحلیل کمی روی منابع گوناگون همانند کتاب، منابع دیداری و شنیداری، و دیگر انواع منابع است.

کاربرد روش بیبلیومتریک برای آنالیز مقالات چاپ شده درباره موضوعات علمی و متون ادبی است. یکی از موضوعات علمی برجسته قرن بیستم کنترل کیفیت آماری است که برای بهبود دادن کیفیت محصولات تولیدی و خدمات به کار می رود. این روش بیشتر در مورد مقالات منتشرشده در دیتا بیس isi به دلیل مورد اعتماد بودن و به روز بودن مقالات آن مورد استفاده قرارگرفته است.

تحلیل‌های استنادی گوناگونی روی منابع صورت می‌گیرند. دو نمونه از این گونه تحلیل‌ها، تحلیل عمودی و تحلیل افقی هستند. در تحلیل عمودی پژوهشگر ایده یا نظری را که در منبعی مورد استناد قرار گرفته است، بررسی و ردیابی می‌کند تا به سرچشمه و صاحب (منبع) اصلی ایده را شناسایی کند. تحلیل افقی نیز به این شکل است که به عنوان مثال، اگر دو مقاله به یک منبع واحد استناد داده باشند، اصطلاحاً میان این دو مقاله ارتباط و اشتراک وجود دارد و این دو مقاله نسبت به یکدیگر زوج‌های کتابشناختی (bibliographic coupling) بوده و با یکدیگر ارتباط موضوعی دارند. بدین ترتیب خوشه‌های موضوعی مرتبط تعیین می‌شوند. نوع دیگر از تحلیل استناد افقی، هم‌استنادی (co-citation) است که در آن یک منبع مشخص به دو منبع متفاوت استناد می‌نمایند.

شناسایی روش های بیبلیومتریک

کتابسنجی شامل انتخاب دادهها (تألیفات) از یک پایگاه داده جامع، تبدیل دادهها برای به کارگیری در نرم افزارهای مربوطه و ارزیابی آنها به کمک تحلیلهای آماری و نقشه های تجسم شبکه ( visualization Network map ) است. دادههای مورد نیاز تحلیلهای بیبلیومتریک را میتوان از پایگاههای تحقیق  Scopus و Web of Science (WoS) ،Research Gate ،Google Scholar  استخراج کرد.

چهار مقوله کتاب‌سنجی، اطلاع‌سنجی، علم سنجی و کتابخانه‌سنجی مکمل یکدیگرند. به عنوان نمونه، اگر روش های ریاضی و آماری را برای سازماندهی و خدمات کتابشناختی به کار رود، کتابسنجی انجام شده است. چنانچه این روش ها را برای تشکیل کتابخانه و خدمات کتابخانه ای به کار رود، کتابخانه‌سنجی شده است. زمانی که از این تجزیه و تحلیل در نظام اطلاع‌‌رسانی استفاده می کنیم از اطلاع سنجی و در صورت استفاده در تشکیلات علمی، علم سنجی شده است.

منبع

www.igi-global.com

www.sciencedirect.com