تحلیل لایه‌ای علت‌ها CLA (Causal Layered Analysis یا CLA) یک روش تحقیق کیفی است که توسط سهیل عنایت‌الله (Sohail Inayatullah) معرفی شده و عمدتاً در حوزه آینده‌پژوهی به کار می‌رود. این روش با هدف بررسی عمیق‌تر مسائل و شناسایی علل ریشه‌ای آنها در لایه‌های مختلف تحلیل، به تغییر دیدگاه و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه کمک می‌کند.
تحلیل لایه‌ای علت‌ها از چهار لایه برای تحلیل یک مسئله یا موضوع استفاده می‌کند:
این لایه به سطحی‌ترین بخش مسئله می‌پردازد، جایی که داده‌های مشهود، آمار و آنچه که معمولاً در رسانه‌ها یا گزارش‌های رسمی بیان می‌شود، قرار دارند.
– پرسش: چه چیزی اتفاق افتاده است؟
– ویژگی: توصیفی و بدون تحلیل عمیق.
– مثال: آمار افزایش بیکاری.
در این سطح به دلایل ساختاری و سیستمی پرداخته می‌شود که باعث وقوع رویدادها شده‌اند. این بخش شامل تحلیل نقش سیاست‌ها، اقتصاد، قوانین، و ساختارهای اجتماعی است.
– پرسش: چه سازوکارهایی پشت این پدیده وجود دارد؟
– ویژگی: تحلیلی و علت‌محور.
– مثال: عدم سیاست‌های حمایتی برای کسب‌وکارهای کوچک.
این لایه به باورها، ارزش‌ها و گفتمان‌های غالب که نظام‌ها و ساختارها را شکل می‌دهند، می‌پردازد.
– پرسش: چه دیدگاه‌هایی بر این مسئله حاکم است؟
– ویژگی: ارزشی و فرهنگی.
– مثال: دیدگاه سنتی که برتری صنایع بزرگ را بر کسب‌وکارهای کوچک ترجیح می‌دهد.
عمیق‌ترین لایه، جایی است که به اسطوره‌ها، استعاره‌ها و داستان‌های بنیادی پرداخته می‌شود که گفتمان‌ها و جهان‌بینی‌ها را شکل می‌دهند.
– پرسش: چه روایات یا استعاره‌هایی این وضعیت را تعریف می‌کنند؟
– ویژگی: نمادین و ناخودآگاه.
– مثال: استعاره “ماهی بزرگ، ماهی کوچک را می‌خورد” که تسلط قدرت‌های بزرگ را توجیه می‌کند.
تحلیل لایه‌ای علت‌ها CLA در زمینه‌های مختلفی کاربرد دارد:
– آینده‌پژوهی و طراحی سناریو.
– حل مسائل پیچیده و چالش‌های سیستمی.
– تغییر اجتماعی و تحول سازمانی.
– طراحی سیاست‌های استراتژیک.
تحلیل چندلایه: امکان شناسایی ریشه‌های عمیق‌تر یک مشکل.
خلاقیت: ایجاد دیدگاه‌های جدید از طریق تغییر استعاره‌ها و گفتمان‌ها.
حل تعارض: کمک به درک تفاوت‌های دیدگاهی میان ذی‌نفعان مختلف.
مثال: مشکل آلودگی هوا
– سطح رویداد: افزایش روزافزون آلودگی هوا در شهر.
– سطح نظام‌ها: رشد صنعتی بی‌رویه، ضعف قوانین محیط‌زیستی.
– سطح جهان‌بینی: اولویت توسعه اقتصادی بر حفظ محیط‌زیست.
– سطح اسطوره‌ها: استعاره “رشد اقتصادی به هر قیمتی.”
تحلیل لایه‌ای علت‌ها (CLA) یک روش نوآورانه در تحلیل مسائل پیچیده است که به بررسی عمیق پدیده‌ها از منظرهای مختلف می‌پردازد. این روش شامل چهار لایه اصلی است که هر یک از سطحی به عمق مسئله حرکت می‌کنند: رویدادها، سیستم‌ها، جهان‌بینی‌ها، و استعاره‌ها. در اینجا، این روش را با مثال «مشکل ترافیک شهری» آموزش می‌دهیم.
تحلیل لایه‌ای علت‌ها فراتر از بررسی سطحی یک مسئله می‌رود و به ریشه‌های عمیق‌تر آن می‌پردازد. این روش به ما کمک می‌کند که:
– دلایل ساختاری و فرهنگی مشکلات را بشناسیم.
– دیدگاه‌های جدیدی برای حل مسئله ارائه کنیم.
– امکان ایجاد تغییرات پایدار را فراهم کنیم.
این سطح به بیان مشکلات آشکار و داده‌های عمومی می‌پردازد؛ همان مواردی که معمولاً در رسانه‌ها یا مکالمات روزمره مطرح می‌شوند.
مثال (مشکل ترافیک شهری):
– خیابان‌ها مملو از خودرو هستند.
– افزایش زمان سفر در ساعات اوج.
– آلودگی هوا ناشی از ترافیک.
🔑 سؤال کلیدی: چه چیزی در ظاهر اتفاق افتاده است؟
در این سطح، به بررسی عواملی که در بطن سیستم باعث ایجاد این مشکل شده‌اند، پرداخته می‌شود. این موارد شامل سیاست‌ها، زیرساخت‌ها و رویه‌های اجتماعی هستند.
مثال (مشکل ترافیک شهری):
– ناکارآمدی سیستم حمل‌ونقل عمومی.
– ضعف قوانین مدیریت ترافیک.
– طراحی غیر اصولی معابر شهری.
– افزایش خودروهای شخصی به دلیل هزینه پایین سوخت.
🔑 سؤال کلیدی: چه عواملی در سیستم موجب این وضعیت شده‌اند؟
در این سطح، ارزش‌ها، باورها و گفتمان‌های اجتماعی که باعث شکل‌گیری سیستم‌ها شده‌اند، بررسی می‌شوند.
مثال (مشکل ترافیک شهری):
– فرهنگ استفاده از خودرو شخصی به‌عنوان نمادی از وضعیت اجتماعی.
– باور عمومی به ناکارآمدی حمل‌ونقل عمومی.
– گفتمان “خودرو شخصی آزادی بیشتری می‌دهد.”
🔑 سؤال کلیدی: چه باورها و گفتمان‌هایی این سیستم را تقویت می‌کنند؟
این لایه به بررسی داستان‌ها و استعاره‌های عمیقی می‌پردازد که گفتمان‌ها را شکل می‌دهند. این بخش از ناخودآگاه جمعی و فرهنگ سرچشمه می‌گیرد.
مثال (مشکل ترافیک شهری):
– استعاره “جاده‌ها میدان جنگ هستند” که به رفتارهای تهاجمی رانندگان دامن می‌زند.
– اسطوره “ماشین نماد موفقیت” که خرید خودرو شخصی را تشویق می‌کند.
🔑 سؤال کلیدی: چه استعاره‌ها و داستان‌هایی در پس این مشکل نهفته‌اند؟
پس از تحلیل هر چهار لایه، می‌توان راه‌حل‌هایی متناسب با هر سطح ارائه داد:
– افزایش نظارت بر ترافیک با استفاده از دوربین‌ها.
– ایجاد محدودیت‌های ترافیکی در ساعات اوج.
– توسعه حمل‌ونقل عمومی کارآمد (اتوبوس، مترو).
– افزایش هزینه سوخت برای کاهش استفاده از خودروهای شخصی.
– بهبود طراحی شهری برای کاهش تراکم.
– آموزش فرهنگ حمل‌ونقل عمومی در مدارس.
– کمپین‌های آگاهی‌بخشی درباره مزایای دوچرخه‌سواری یا پیاده‌روی.
– جایگزینی استعاره “ماشین نماد موفقیت” با “زندگی سالم نماد موفقیت.”
– ایجاد داستان‌های جدید درباره حمل‌ونقل عمومی به‌عنوان انتخابی هوشمندانه.
تحلیل عمیق و جامع: تحلیل لایه‌ای علت‌ها CLA به بررسی ریشه‌های عمیق مشکلات می‌پردازد.
ایجاد تغییر پایدار: با تغییر استعاره‌ها و گفتمان‌ها، امکان ایجاد تغییرات اساسی در سیستم فراهم می‌شود.
ترویج خلاقیت: این روش با ارائه دیدگاه‌های متفاوت، راه‌حل‌های نوآورانه ارائه می‌دهد.
تحلیل لایه‌ای علت‌ها یک ابزار قدرتمند برای درک و حل مسائل پیچیده است. این روش به ما کمک می‌کند از تحلیل‌های سطحی فراتر رفته و به ریشه‌های ساختاری، فرهنگی و نمادین مشکلات بپردازیم. با مثال “مشکل ترافیک شهری”، مشاهده کردیم که چگونه هر لایه می‌تواند به درک بهتر مسئله و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه کمک کند.
با استفاده از تحلیل لایه‌ای علت‌ها CLA، می‌توان تغییرات مؤثری ایجاد کرد که نه‌تنها در کوتاه‌مدت، بلکه در بلندمدت نیز پایدار باشند.
